Kistik Fibrozis (KF),  insanlarda 7. Kromozomda bulunan KFTR (Kistik Fibrozis Transmembran Regülator) geninde mutasyonun neden olduğu,  beyaz ırkta en sık görülen, ilerleyici, otozomal resesif geçişli kalıtsal bir hastalıktır. KF geninde en sık görülen mutasyon F508del olup özellikle Kuzey Avrupa ülkelerinde sık görülmektedir. 

Hastalığın görülme sıklığı nedir? Hastalığın insidansı 1/2000-3500 canlı doğumda bir olup taşıyıcılık oranı 1/25’tir.  Çocukta hastalık olması için anne ve babanın her ikisinin de hastalık açısından taşıyıcı olması gerekir. Anne veya babadan sadece birinde mutasyon varsa çocuk hasta olmaz.

Hastalığın Patogenezi: KFTR geninde meydana gelen mutasyon sonucunda, epitel hücrelerinde bulunan klor geçişini sağlayan kanal görevini yapamaz. KFTR proteinindeki yapısal ve fonksiyonel bozukluk, akciğer, pankreas, karaciğer, bağırsaklar, ter bezleri ve epididim gibi organlarda iyon transportunun bozulmasına neden olur. En sık tutulan organ akciğerlerdir. İyon ve suyun transport bozukluğu sonucunda solunum yolunda mukusun koyulaşması ve bunu takiben kronik enfeksiyon, yoğun inflamasyon, bronşektazi, fibrozis ve solunum yetmezliği meydana gelmektedir.

Kistik Fibrozis hastalığından hangi klinik bulgular ile şüphelenilir? KF’te klinik bulgular hastanın yaşına, tutulan sistemlere ve hastalığın ağırlığına göre değişiklikler gösterir. KF’te semptomların ortaya çıkış zamanı hastadan hastaya göre değişmektedir. Akciğer bulguları tüm yaş gruplarında en sık görülen bulgular olup bunlar arasında kronik öksürük, balgam çıkarma, solunum sıkıntısı, hırıltılı solunum, sık üst solunum yolu ve akciğer enfeksiyonu geçirmek sayılabilir. Bunların dışında, sinüzit, nazal polip, ciltte tuzlu tat, yağlı pis kokulu gaita, uzamış sarılık, kilo alamama, büyüme geriliği de görülebilir. Kistik fibrozis çocuklarda çoğunlukla 2 yaşına kadar teşhis ediliyor. Ancak, erişkinlerde de kistik fibrizis tanısı konabiliyor.

1 Ocak 2015’ten itibaren ülkemizde yenidoğan tarama programına alınmıştır. Bebeğin topuğundan alınan birkaç damla kanda immun reaktif tripsinojen (IRT) analizi ile hastalık taranmaktadır. 

Tarama testinde IRT pozitif yani yüksek sonuç bulunması mutlaka bebeğin kistik fibrozis olduğunu göstermez. KF’li yenidoğanlarda IRT değerleri yüksektir ancak sağlıklı yenidoğanlarda da yüksek değerler görülebilir. Yenidoğan taramasının özgüllüğünü arttırmak için doğumda yüksek IRT değerleri saptanan bebeklerde ikinci bir test yapılır ve devam eden IRT yüksekliği olan bebeklerde ter testi yapılır. Birçok yenidoğan tarama programı ikinci IRT testi yerine mutasyon analizini kullanmaktadır. 

Mekonyum ileusu olan yenidoğanlar  IRT düşük olması nedeni ile taramada yanlış negatif sonuç verebilir . Bu bebeklerin mutlaka KF açısından test edilmesi gerekir. Perinatal stresi, düşük apgar skorları olan ya da siyah ırka mensup olan bebekler ise yüksek IRT düzeyleri gösterebilirler. Bu durum da yenidoğan tarama testlerinde yanlış pozitifliğe yol açabilir.

TER Testi : Hastalığın kesin tanısı ter testi ile konulmaktadır ve yeni doğan tarama programında pozitif saptanan çocuklarda tanının doğrulanması için ter testi yapılması gerekmektedir. Ailesinde, özellikle kardeşlerinde kistik fibrozisli bireyler olanlarda da ter testi yapılması uygundur. Ter testi terdeki elektrolit (klor) miktarının kantitatif olarak ölçülmesidir. Tipik klinik bulgular gösteren KF’li hastaların büyük bir kısmında ter testi tanı koydurucudur, ancak atipik klinik bulguları olanlarda terdeki klor düzeyleri tanı koydurucu olmayabilir. Nadiren kistik fibrozis  genotipine sahip olan kişilerde ter testi negatif saptanabilir.

Genel olarak ter testi 2 haftadan büyük ve 3 kg’dan ağır bebekler için yapılabilir. Daha küçük bebeklerde yeterli miktarda ter toplanamayabilir. Ter testi yapılması sırasında yeterli miktarda ter toplanamaması testin geçersiz sayılmasına neden olur.

• Ter testi pozitif çıkan bireylerde, ter testi sonuçları ile kistik fibrozis tanısının konulması için mutlaka test bir kez daha tekrarlanmalı ve onun da yüksek olduğu gösterilmelidir. 

• Yüksek ve sınırda bulunan terde klor değerleri mutlaka tekrarlanmalıdır.   

• Fenotip ve/veya genotip ile uyumsuz sonuçlar varsa, ter testleri tekrarlanmalıdır.

GENETİK Analiz: Yaklaşık 2000 üzerinde mutasyon olduğu bilinmektedir. Bazı mutasyonlar bazı topluluklarda daha sık görülür. KFTR genetik analiz panelinin mutasyon belirleme oranı  >%95 olmalıdır. 

Ter testinde ara değer saptanan hastalarda ayrıntılı KFTR analizi önerilir:

a) İki KF’e neden olan mutasyon saptanırsa KF tanısı konur. 

b) KF’e neden olabilecek mutasyon saptanmaz veya tek bir mutasyon saptanır ise ve KFTR ile ilişkili hastalık düşündüren klinik bulgu varsa KFTR ile ilişkili hastalık tanısı konabilir.

Kistik fibrozis ile ilgili yenidoğan taramasında pozitiflik saptanan, klinik bulgusu olan veya pozitif aile öyküsü olan kişiler için önerilen algoritma aşağıdaki gibidir:

 

Yeni tedavi yaklaşımları KFTR’daki genetik defektin ya da üründeki moleküler patolojinin düzeltilmesine yöneliktir. Hastalığı tamamen düzeltici bu yeni tedavi yöntemlerinin etkinliği kanıtlanana kadar hastalara semptomatik ve desteleyici tedavi verilmeye devam edilmelidir. KF’de tedavi multi disipliner bir yaklaşım gerektirir. Solunum sistemine yönelik tedavi önemli bir yer tutmakla birlikte hastalar nutrisyonel durum, endokrinolojik ve psikososyal açılardan da düzenli olarak takip ve tedavi edilmelidir.

1) Türk Toraks Derneği Kistik Fibrozis Tanı ve Tedavi Rehberi. Türk Toraks Dergisi (2011) 

2) Ter Testi Rehberi (2015)